.jpg)
Farslarin 3 dəfə və Ermenilərin, 2 dəfə ve kürd terorçularin 2 dəfə , Azərbaycan Türk millətini sadecə Güneydə soyqırım ediblər.Bugün Güney Azərbaycan Dövləti olmadığı üçün və bugün farsın nizami işğalçılığı nəticəsində dövlətimiz yıxılıb 7 dəfə soyqırıma fəlakatin hesabatın dünyadan istəmə imkani olmayıb .Umarız Türk diyasporasına bu matriyalar yeterlı olar
Giriş :Güney Azərbaycanın Batı Azərbaycan əyaləti
Batı Azərbaycan bilimsəl bilgilərə Görə Urmiye Şəhərində 90% Türk bulunmaqdadır, bunun dışında iran dövləti və radikal kürd örgütlərin Bölgənin Demografik yapısını dəyişdirmə çabaları bugün sunuclanaraq Urmu ya Urmiye Şəhərində 5/2-10% köçər kürd yerləşdirilmişdir. kürdlər Urmiye şəhərində bir köçər Azınlıq qrup olmalarına Rağmən bölgədə böyük Güclərin zopası olduqları üçün və çeşidli devlətlər tərəfindən Türk kimliyinə və fərqli dövlətlərə qarşı qullandıqları üçün bugün Urmiye Şəhərini bir kürd şəhəri olaraq reklam etməktədirlər, bu radikal və irqçi kürd örgütlər böyük medyaya sahib olduqlari üçün dünya Uluslarına və örgütlərin propaganda yaparaq Urmiye Şəhəri dışında Batı Azərbaycan, Türk Yurdu Kərkük, Suriyədə Türk bölgələri və bölgəzmizdə bir çox Türk və başqa etnik şəhərlərə göz tikərək Terör, Şidət, irqçiliq, Güvənsizlik, soyqun,təhdid vs araclarını yaxşıca qullanaraq bölgədə bir Etnik təmizləmə siyasətini yürütməktədirlər. bugün bölgədə yüzlərcə Terörist və silahli kürd örgütün var olması və yapdıqları Etnik təmizləmə siyasəti sunucunda bölgədə zorunlu köçlər gərçəkləşməktədir və bu zorunlu köçlər Bölgənin Demografik yapısını etkiləməktədir. Demografik yapı tasarımında qullanılanQaynaq: iran şəhərləri Coğrafiya kültür - Urmiye - iran silahli Qüvvələr örgütü - Tehran 1379(200 ci il)- Səhifə 239
Urmu Soyqırımı-kürd və Ərməni əliılə 300,000 aşqın Azərbaycan Türkü öldürülüb
(Farsların iran adıla 1945-1920-1917 soyqırımına bu yazı,da toxunmuyacayıq)
91 il bundan öncə, 1918-ci il mart ayinin 17 –də (Günəş ili „26.12.1296“) , ilin Son Çarşənbəsı, Güney Azərbaycanın Batısında Azərbaycan Türk Ulusu dəhşətli bir soyqırıma məruz qalmışdır.Azerbaycan Türk Ulusu keçən əsrin əvəllərindən etibarən, həm Quzeydə, həm də Güneydə böyük soyqırıma məruz qalmışdır. Quzeydə Rus mustəmləkəçilərinin istər şah, istər sovet Rusiyasının cinayətkar erməni daşnaqlarına hər tərəflı yardım edib və dəstəkləmələriri nəticəsində 1 miliyondan artıq Azərbaycan Terkü soy qırıma məruz qalmiş və 100 minlərcə Azərbaycan Türkü öz Ata-baba yurdlarından qovularaq didərgin düşmüşdür.Güney Azärbaycanın batı hissısindı, Urmu başda olmaqla, Salmas, Köhnə şəhər, Xoy, Sulduz və başqa şəhərlərdə 1 –ci dünya müharibəsindən (1914-1918) etibarən bu faciəlı soy qırım yenə də rus, ingilis, amerika və fransa mustəmləçi dövlətlərinin erməni və asuri cinaetkarlarini hər tərəfdə dəstək və yardım emtələrı nəticəsində həyata keçirilmişdir.
.jpg)
Güney Azärbaycanın yalnız Urmu şəhərı və çevrəsındə 200,000 Azərbaycan Türkünün ölümüylə nəticələnən bu dəhşətlı soy qırımın qanlı senarıyası Ingiltərə başda olmaqla onun mütəfiqlərı olan Rusiya, Amerika, Fransa və bashqa batı ölkälärı, xriristian təşkilatları tərəfindən birlikdə həyata kecirilmişdir.Urmu Güney Azärbaycanın Başkəndı olan Təbriz şəhərindən sonra Azərbaycanın ən böyük və önəmlı, eyni zamanda bol məhsullu şəhərı sayılır, təbiətin ona ərməğan etdiyi uca və qarlı dağları, axan çayları, məhsuldar torpağı, hələ qədim Ötəkindən də bağ- baxçaya, əkinə, beləliklə Doğaya olan havasi və bununla bağlı əməksevərliyi doğrudanda bu Ölkəni cənnətə Çevirmişdır.
Urmu ən Əski Ötəkdən Azərbaycan Türklərının mıskını və Oyqarlıq ocağı olmuşdur və həmişə çoxluq təşkil etməsinə baxmayaraq, başqa azlıqlar, asurilər, ermənilər, yəhudilər vä çox sonralar yeni 16–ci əsrin əvəllərindən eytibarən kürdlər bura köçürülərək zaman-zaman bu topraqlarda yerləşıb və Rza şahin hakimiyyətə gətirilməsindən sonra bu siyasət daha da sürətlənmişdir.Onların əvvəllər Urmu vilayətinin batısinda, yəni Türkiyə, Iraq sərhədlərində olan Sikuna, Sumay və Baranduzda yaşamaqlarına baxmayaraq, bu azlıqlar son illərdə Iran Islam Cümhuriyyətinin siyasätı əsasinda kütlävi şəkildə Urmuşəhərinə və onun ətrafina köçürülərək yaşamağa başlamışlar. 1917-18 –ci illərdə Urmu vilayətinin 300 min əhalısı olmuşdur. Onların 85 faizindän çoxunu Azərbaycan Türklərı təşikil edirdi ki, bunun da 50 min nəfərı şəhərdə və qalanı onun 699 kəndində yaşamişlar.
.jpg)
Bununla bağli o vaxtlar Urmu çevrəsində 33 kənddə asurilər ( 23 minə yaxın), 3-4-də ermənilər ( 6 min errməni), 59-unda Azərbaycan Türkləri , habelə kürdlər qarışıq kəndlərdə və yəhudilər olmuşlar. Avropa və Amerika dini missionerleərı 19 –cı əsrin 30-cu illərindän etibarən Güney Azärbaycanin batısında özəlliklə Urmu, Salmas və Sulduzda öz dinlərını Reklam etmiş ancaq əslində mustəmləkəçilik məqsədiyləUrmuya gəlmişlər. Dini missiyonerlərın gəlməsı xristiyan ermənı, asurilər və Azərbaycan Türklərının neçə yüz illik barış içində yaşamalarinda gərginliklər yaratmiş və get-gedə bu gərginliklər artmağa başlamiş, nəhayət din missiyonerlərinin zəhərli təbliğatlari nəticəsində Azərbaycan Türklərı arasinda nifrət yaratmışdır.Birinci dünya savaşininda ermənilər, asurilər və öz müttəfiqlərinin, Özəlliklə Rusiya və Ingiltərə dövlətlərinin oyuncaqlari olaraq öz düşmanciliq siyasətinə dayanaraq Rus ve Ingiltərə qoşunları sırasında osmanlı Türk dövlətiylə savaşa gırmışlär.1 –cı dünya muharibəsı illərində Urmu öz siyası və stiratejı mövqeyinə görə rusların öz əsgərlərını yerləşdirmə mərkəzlərindən biri olmuşdur. Urmu Ulusun böyük qatillərindən biri olan Rusiyanin Urmudakı konsulu Basil Nikitinın yazdığına görä Rusiyanın Urmuda bu dövrdə 80 min nəfərlik ordusu olmuşdur.Onlar Urmu Ulusun hesabına yaxşı yeyib içib istirahät edib və gündä üç dəfə şirin bazarı qarət edirmişlər və hətta (14.04.1296) 04.06.1918 də Urmu bazarını təmamilə qarət etdikdən sonra od vurub yandırmışlar və oraya kimsəyi yaxin biraxmamişlar. Rus ordusunun əhaliyə qarşı zülmləri saysiz -hesabsız olmuşdur, onlara qarşı çıxan hər kəsı bogazlarında bogub tutub həmən sürgün edib yaxut həbs edirmişlär. Onların təkcə məqsədlərı osmanlı Türk toplaqralını işqal edib orda olan neft və yanacaqlarini əldə edərək ələ gecirdikləri mal dövləti özləriylə aparmaq olmuşdur.1915 –ci ilin payızında Binyamin Marşmiyonun başciliğiylə 40 min nəfər Həkkarı, Van, Colaməlk valisinin asurilərı (Cilo) Osmanlı qoşunları və kürd silahlı dəstələriylə savaşda yenilərək Rusiya ve Ingiltərə dövlətlərinin icazəsiylä Güney Azərbaycan topraqlarının batısında, əsasən Urmu, Salmas və bir bölümü də Xoyda ermənı, asurı kəndlərində yerləşmişlər.
Eyn vaxda neçə min ermənı Vandan və 5 min irəvan və Qafqazdan gəlib Urmuda yerləşmişlər və bununla belə Urmuda yaşayan əhalı onlara lazım oldugu qədər kömək etmişlər, ancaq onlar gəlib yerləşəndən sonra bütün imkanlardan başqa dövlətlərin yardım iəl Azərbaycan Türklərinə əllərindən gələn pisliyi əsirgəməmişlər. Onlar1917 –ci ilin iyununda (04.1296) Urmunun Nazlı Çayı
mahalinda olan Səfərlı kəndində və dolayinda olan 7-8 kəndlərində əhalını vəhşicəsinə qətlam edib var-yoxlərını təmamiylə qarət etmişlər.
20 –ci əsrin əvvəllərindən etibarən Səttarxanın başciligiyla məşrutə və sonra Şeyx Məhəmmət Xiyabani hərəkatinin əsas amacları demokratik, azadliq və insan haqlarını mədafiə edən bir hökümət qurmaqdan ibarət olmuşdur və bu da Iranda yalnız Azərbaycan Türklərinin Ulus şuraya malik oldugunu göstərir. Beləliklə buna qarşı o zamanın vaxtiylə xarıcı dövlətlər Azərbaycanın dəyişik yerlərində orda yaşiyan ermənı, asurı, kurt və başqa xalqlari Azərbaycan Türklərinə qarşı həmişə birləşdirməyə çalişiblar. Beləliklə bu azliqlar ingilislər və onun müttəfiqləri tərəfindən hazirlanan qanlı senariyaları həyata geçirirlər.
.jpg) |
| Marşimun |
Onlar belə bir qərarə gəlirlər ki, 250000 rus ordunun yaranmasina lazımı qədər pul və silah göndərilsin (bax bizim kücük müttəfiqimiz London 1920 (35-36).Qeyd olunmalidir ki, Amerika konsulu Viliyam Wirin Urmu əhalisindən öz Türk qardaşlarina qarşi silahlanma təklifini rədd etdiyinini gördükdə o və başqa müttəfiglər əvvəl erməniləri, asuriləri və sonra kürdləri bu işdə istifade etmişlər. Hər halda 30000 nəfərlik bu ordunun yaranmasinda 200000 Urmuda qalan rus zabit və qazaqi habelə 72 nəfər fransiz və coxlu ermənı zabitlərı iştirak etmiş və onu yönətmişlər.Bu ordunun yaranmasind tezliklə Fransa dövləti o zamanin pulu 20000 frank ayirmışdır. Ordunun baş komandani rus zabiti general Kozmin təyin olunmuşdur. Dr. Heri Paqard, Amerikanin Urmu konsulunun muavini erməni asurilərin intizamat rəisi vəzifəsində, Ibrahim xan Urmuda Qafqaz ermənilərinin təhlükəsizlik rəyisi və Petros aga Iylu Urmu Osmanli qonşulugunun Şəhər əhalisi və Urmu kəndlərinin təhlükəsizlik rəisi vəzifələrində işləmişlər.
Yaradilan bu ordu Osmanli və Azərbaycan Türklərını qorumaliyıdı, ancaq əslində Azərbaycan Türklərının qəddarcasina faciəli soy qirima məruz qoymuşdur.Urmunun Ötəki haqqında yazılan neçə kitabda bu soy qırımının 159 gün davam etdiyı yazılsa da, əslində bu 165 gün sürmüşdür. Ötəkdə 22.02.1918 –ci (03.12.1296) il yazılsa da, dogrusu alti gün ondan öncä, yəni 16.02.1918-ci (günäş ili 27.12.1296) ildə başlanmış vä 01.08.1918 –ci (08.05.1297) ildə Türk ordusunun Urmuya gəlməsı, asurı və erməni daşnaqlarının qaçmasiylə səfərlə sona çatmışdır.30,000 nəfərlik bu ordu 1918 –ci ilin fevral ayinda 802.1918) yaraldıqdan sonra onlar açıq şəkildə Azərbaycan Türklərinə qarşı soyqırımına başlamiş və 16.02.1918 –cı ildə Urmu şəhərində neçə nəfərı öldürərək, həmin gündən etibarən daha böyük cinayətlərə əl atmışlar.
Onlar habelə 19.02.1918 –ci ildə 100 nəfər Azərbaycan Türkünü şəhər və kəndlərdə vəhşicəsinə öldürmüşlər. 22.02.1918 –ci ildə Urmuda Azərbaycan Türklər ilə ermənı və asurı arasında savaş başlamışdır və 3 gün qanli və silahlı savaşdan sonra şəhər tamamən ermənı və asurilərin əlinə geçmişdir. Savaşin belə sonuclanmasının böyük nədənlərindən biri bu hadisədən öncə rus və qazaqların Urmu çevrəsindəki kənd əhalisini tərki- silah etdiklərindän irəli gəlmışdır.
Azərbaycan Türklərının əlində həqiqətən də çox az silah olmuşdur. Onlar yetərincə silahlarinin olmamasina, üz-üzə və düzgün savaş usullarını mənimsəyə bilmədiklərinə baxmiyaraq təpədən dirnağa qədər ağir və yüngül silahlarla silahlanmiş və savaş usularını rus, fransiz zabitlərindən öyrənən və onlar tərəfindən yönədilən asurı və ermənı daşnaqlarının qarşisinda qəhrəmancasına dayanaraq irəliləmələrin qabağini almış və geriyə çəkilməyə məcbur etmiş, elə həmin gün savaşa son qoymuşlar. Ertəsı gün səhər tezdən asurı, ermənı və onlarin muttəfiqlərı tərəfindən hücuma geçib və ağır silahlarla şəhərı top atəşinə tuturlar. Ancaq yenə də Azərbaycan Türklərı sıngırlırdı möhkım dayanıb düşmını içərı girməyə imkan vermirlər və onlar geri çəkilməyə məcbur qalırlar. Bu zaman Urmu şəhərının hakimi Iclaləlmək hec bir iş eləmədən hökumətin başında oturmuşdu. Urmuda Ulusu təşkilatlandırıb, onları muqavimət göstərməyə cağıran, dogru-düzgün bir təşkilat ve onun başında qocaq cəsarətlı bir Azərbaycan Türklərnın olmaması üzündän bir necä qorxaq şəhər başçıları sayilan əyan- əşraf. ruhanı və başqaları ağ bayraqlar götürərək böyük bir dəstə düzəldib onlara yaraşamyan bir işə əl qoyub barğş ücün düşmənin, yəni Binyamin Marşimovun qapısına gedirlər. Yola çıxdıqda hər qarşılarına çıxan Azərbaycan Türkünü savaşdan əl götürməyi təklif edərək barışa çağiraraq savaş yox ,sülh istəyirik deyirlər. Bu zamanUrmuda mövcud olan iki silahlı quvvələrdən biri 200 nəfərlik savaşin birinci günü şəhəri tərk edib Salmas yoluylə qaçib gedən Qaradagli əsqəriləriydi.
2 –ci quvvə isə komandanı bir rus zabiti olan 1000 nəfərlik dövlət qazaq quvvələri ıdı. Onlar Urmu şəhərinin kənarinda yerləşmiş Nəsrəddolə qalasinda, indiki Urmu idman stadionunda yerləşmişdilər. Qazaqlarin Urmuda olması şəhərin bütün ermənı, asurı ordusunun əlinə geçməsində böyük bir maneə olaraq onları rahatsız etdir, onun üçün də onlar tezliklə bu maneəni aradan qaldırmaga tələsirlər.
Onlar qalaya hucum etdikdə qazaqlar hucuma hazirlaşir. Rus komandanı onların savaşmasina izin vermir ve ermənı asurləriylə savaçmasina Rus konsulu Bazil Niktindän izin verməsinin söyləyir. Bu nədənlə öz müavini olan Urmulu Rza Quluxani ağ bayraqla Rus konsulluguna göndärir. Rza Quluxan həmən qaladan cixdiqda qan ücün ermənı asurı yaraqlıları tərəfindən yaxalanaraq tutuldugu yerdə vəhşicəsinə öldürülür. Durumu belə görən düşmən qazaqların təslim olmasını zən edərək cürətlənıb hər tərəfdən hücuma geçir.
Qazaqlar gercəkdən igidcəsinə dayanib qoçaqliq göstərib son gullə və son nəfərə qədər savaşaraq şəhid olurlar və qalada olan bütün silah və başqa şeylər Tamamiylə düşməninin əlinə geçir və şəhərdə olan ordu birliklərı də aradan gedir, nəticədə Urmu şəhəri neçə gün ağir savaşlardan sonra bütövlükdə asuri və ermənı daşnaqlarinin əlinä geçir və urmuda qanlı və facəlı soygırıma yol açilir. Şəhərdə savaş gedən zaman Urmunun Bəkişli mahalinda 200 nəfər silahlı Azərbaycan Türkü şəhər əhalisinə yardıma gəlir, yolda şəhər başçısı ve rəhbərlərinin utandirıcı halda ağ bayraqlarla barı ücün düşmänin ayagina getdiklərini eşitdikdə yoldan qayidib və Osmanli topraqlarina getməyə məcbur qalirlar.
.jpg)
Soyqırıma yol acan neçə günlük savaşdan sonra ermənı asurı cinayətkarları şəhər və cevrədəki kəndlərin təmamən kontrolunu öz əllərinə aldiqdan sonra Azəerbaycan Türklərını elə divan tuturlar ki, qələm onu yazmaga aciz qalir. Onlar evlərı talayıb qarət edərək hər gün yüzlərcə insani rəhm etmədən öldürüb qız və qadinlarına təcavüz edib evlərini yandırırlar. Eyni zamanda mustəmləkəcı rus, Amerika, Ingilterə, Fransa vä başqa qərb ölkələrinin dəstəyilə onlar Azərbaycan Türk Ulusuna əllərindən gələnı əsirgəmirlər.16.03.1918 –ci (25.12.1296) Asurı və ermənı daşnaqlrinin dini rəhbäri olan Binyamin Marşimon 140 nəfər secilmiş öz silahlı atli dəstəsiylə birlikdä GüneyAzərbaycanın Türkiyə sərhədlərində yaşayan kürd marshimon
əşirətinin ağası və sonrakı Urmu və Salmas əhalisinin qatili, habelə Rus, Osmanlı, Amerika və onlarin nökəri və oyuncağı olan qəddar Ismail ağa Simitqo ilə birləşmək fikriylä Güney Azäəbaycanın, özəlliklə Batı Azərbaycanın gələcəyı haqqında danışıqlar üçün Salmas şəhərinin batısında yerləşən Köhnəşəhərə gedir və danişiqlardan sonra Ismaıl ağa Simitgonun əmriylə Marsimon və bütün atlıları neçə nəfər istisna olmaqla hamısı öldüdürlür. Ismail ağanın bu çətin və ağır vəziyyətdə belə bir hərəkət eləməsindən məlum olur ki, bunu qabaqdan Azərbaycan Türk Ulusuna qarşı planləşmişdır. Beləliklə o bir ox ilə iki nişan vurmuş olurdu. Birinci, erməni və asurilərin başçısı və dini rəhbärini öldürməklə böyük bir rəqibini aradan aparır və ikinci Azərbaycan Türklərını öz doğma topraqlarinda öldürüb və qaçqin salırdı. Beləliklə, gələcəkdə onun rəhbərliyi ilə Urmu, Salmas vilayətlərində tam azadliqda olan əşirə və qəbilə şəklində yaşayan kürdlər Azərbaycan Türklər ilə öz yerlərindan qacqin salirdilar və orada bütün ixtiyari öz əllərinə alib bir kurd dövlätı yaratmağa nail olmaq istəyrdilər.
.jpg)
ismail ağanın planlarının demək olar ki, coxu həyata geçtı, ermənı və asurilər bu qətlamı Urmu, Salmas və KöhnəŞəhərı Azərbaycan Türklərındən aldilar. Təkcə bu muharibə 45000 nəfər Azərbaycan Türkü ölümünə Səbəb olur. Marşimonun öldürüldüyü günün axşamı (25.Isfänd) erməni asurilar KöhnəŞəhərə hücum edib öz rəhbərlərinin meyidini alib yolda rast gəldiklərı adamları öldürürmüşlər və bir gündün sonra onlar şəhərə hücüm edib bir neçə gün savaşdan sonra şəhərin bir hissəsini ələ keçirirlər. Daha sonra Azərbaycan Türklərinə yardım gəlmədiyinə görə coxları şəhərdən Xoy, Salmas və başqa kənd və şəhərlərə qaçmağa məcbur olurlar. Bu hadisədən bir gün sonra, yəni Köhnəşəhərdə soyqırım gedən gün ölüm qorxusu və iztirab gecirən Urmu əhalısı o qədər yaralı və ölüdän sonra ilin Son Çarşənbəsı 17.03.1918 (26.12.1296) olmasına baxmiyaraq açilar icində hər nədən xəbərsiz, öz fəlakət və kədəriylə qalmişdir. 39 gündän sonra Marşimonun neçə nəfər sağ qalan atlıları Urmuya qəlirlär.
Ermənilər, asurilər öz rəhbərlərininin öldürülməsinin intiqamını kürdlərdən dəyil Azərbaycan Türklərındən almaq qərarı vermişlər. Onların rəhbərləri 12 saat ərzində Urmu əhəlisinin qətlinə fərman vermişlər və bu qətlam Son çarşənbə günüdän başlayaraq 24 saat devam edir və bütün Şəhərdə evlərı yandırıb Azərbaycan Türklərını öldürüb arvad və qizlara təcavüz edib əllərinnə gälän vəhşiliyi əsirgəmirlər. Çərşənbə günü mart ayinin 18-i Azərbaycan Ötəkində tayi görünməyən bu vəhşi soyqırımı nəticəsində yalnız bir gün ərzində Urmu şəhərində 12,000 nəfərdən artıq Azərbaycan Türkündən ibarət uşaq, gənc və qadınlar insanlığa yaraşmayan bir vıziyyıtdı, hımçinin yaralı olub qaçanlar da vəhşicəsinə öldürürmüşlər. Onlar kimsəyə rəhm etmirmişlər. Düşmənin əlinə geçməsinlər deyə coxlu Azərbaycan Türləri, Özəlliklə qadənlar özlərini evlərinin damlarindan, pəncərələrindən atirmişlar. O günlərin şahıdı olan Tofiq bəy, Məhəmməd Təməddin, Məhəmməd Əluzra və başqalarının yazdiqlarina görə bu gün doğrudan da Urmu Ötəkində bir Soyqirim olmuşdur. Deylənlərə görə bütün şəhərdə çarəsiz insanların haray qışqırıq və nalə səsi gəlirmiş. Urmu çevrəsində olan saysız kəndlərin yalnız bir neçəsının möhkəm qalaya malik olması və Urmu şəhərı kimi kəndlərdə də silahların tamamiylə rus, ermənı və asurilarin əliylə əhalidən alınması üzündən kəndlərimizin çoxunda güclü muqavimət ola bilmirdi.
.jpg) |
| İsmail simqonun leşi |
.jpg) |
| Kazım Xan Urmu |
IsmailsimitquOnlar aprel ayının 18-də (27.01) başqa bir müqavimət mərkəzi və böyük bir orduyla möhkəm qalası olan Əsgär Abad kəndinə də hucum edirlər, Bənd 1880 –ci ildə Qara şeyx Əbdullah şəmrinlinin başçılığı altında, Osmanlı və Azərbaycanın batısında yaşayan kürd əşirətlərinin vəhşi hucumunaa məruz qalır. Indi neçə il bu dəhşətli faciədən sonra bu kəndin qoçaq əhalisi və buraya siğinan Azərbaycan Türkləri 8 gün bir daha ölümlə üz üzə qalirlar və düşmənin gücü qat-qat üstün olmağina baxmayaraq kənd əhalısı günlərlə muqavimət göstərir. Təəsüflər olsun ki, artıq 9 –cu gün düğmən qala divarlarini top atəşinə tutaraq kəndin içinə girib və istisnasız bütün kənd əhalisini və kəndin məçidində siğinanlari da qətlə yetirirlər. Ermənı və asurilərlər Urmu, Salmas və Köhnəşəhərə hakim olduqdan sonra şərəfxanada rusların qoyub getdiyi silahları Urmuya gətirmək üçün 12.06.1918 –ci (22.04.1297) ildə seçilmiş və təcrübəlı 180 nəfərlik bir silahlı dəstəylə şərəfxanaya hücuma geçirlər.
Onlar rusların Urmunun Gölmanxanasında olan Crvozoyev adinda toplu gäəmı və bir yük gəmisiylə birlikdə tamamən xəbərsiz hücum edirlər. Lakin Azərbaycan Demokratik firqəsı bu işdən xəbər tutduqdan sonra urmulu Həbibullahxan Ağazadənin başçılığı ilə fədai və mucahid dəstələr və 150 nəfərlı Osmanlı Türk əsir düşən əsgərlərlə birlikdə düşmənə qarşı hücum edib gəmilərə girərək onları öldürürlər. Bu uğursuz hücumdan xəbərdar olan düşmən onun intiqamını Urmudan alaraq onları öz doğma Şəhər və evlərində öldürürlər.01.08.1918- de (08.05.1297) Osmanlı Türk ordusunun Urmuya dogru gəlməsını eşidən ermənı və asurilər 45,000 nəfər cəvarında şəhərlərı talıyıb və Sulduz yol ilə Sayinqala və Tikantəpəyə dogru qaçmağa başlayırlar.Türk ordusunun ön qaravulları olan qeyr mutəzəm kurd silahlı dästələrı ilk şəhərə girənlərdən olmuşdur və onlar Osmanlı Türk ordusu şəhərə girmədən əvvəl şəhərdə nə varsa talayıb aparırmışlar. Ordu gələndən sonra günahkar kurdlərin bəzilərını yaxalayib öldürməklə qayda qanun yaradirmişlar. Ayrica qaçmayan erməni və asurilər də tutulub xalq məhkəməsinə verilir.
Artiq Osman Türk ordusu bu Ulusun xilasakrı olur. Elə sonralar da ermənı daşnaqlarına qarşı Azərbaycan Türklərını həmişə qoruyub və öz haqlarını mudafiə eləməye imkan yaradıb. Ona görə də onlar Osmanlı Türk ordusunu böyük sevinc və məhəbbətlə qarşiliyrlarmışlar. Erməni asurilər o mahaldan qaçıb ingilis və fransız ordusundan Həmədana getmə əmrinı alır və oradan da Iraq torpaqlarına getmələrını planlandırırlar. Urmu soyqırımından qabaq Urmuda basqilara məruz qalib şəhərdən uzaqlaşdirilib, sürgündə olanlardan biri də sərdar Məcdulsətənə Əfşar ləqəbı ilə Adlım olan Cəmşid Xan Ərdəşir əfşar olmuşdur. Bu sərdar təkcə Urmunun deyil, bəlkə Azərbaycanın böyük inqilabçısı və azadliq sevər simalarindan birisi olmuşdur.
GAIP Təəsuflə ki fars Şvonisminin o vaxtan bəri siyasəti nəticəsində Azərbaycan qəhrəmanları elə öz doğma yerində də taninmamişlar. Urmunun Əfşar elinə bağli olan Ərdəşir xan sərtib Əfşarin oğlu olmuşdur vä məşrutä hərəkati çağında azadliq hərəkatina goşulmuşdur. Bu zaman Azərbaycanın qərbində özəlliklə Urmu dolayinda Məhəmmət Əlişah və osmanlı Imperator və Sultan Əbdulməcidin anlaşması nəticəsində məşrutə hərəkatını boğmaq ücün kurdlär ortalığı qarışdırıb vä günahsız Azərbaycan əhalisını öz kəndlərində öldürülərək var yoxlarını da əllərindən almişlar. Əfşar bu kurd yağilərinə qarşı Təbriz əncumənin göstərdiyi və göndərdiyi silahlı dəstlər və əlavə olaraq Urmunun qocaq piyadə və atlı dəstələrdən yaratdığı qoşunla Urmunun Mərgəvər Dəşt, Tərgəvər Türk mahallarında coxlu muharibədən sonra onları qacmağa məcbur etmişdir.
Urmu soyqırımı zamanı rus basqıları nəticəsində bir neçə fədayı ilə bir müddət Istanbulda yaşayan sərdar Məcdulsəltənə Əfşar, onlarla birlikdə Təbrizä qayıtdı, ermənı asorilərin Osmanlı Türk ordusu qarşisinda məğlubiyyətını və Urmunun onlar tərəfinnən azad olunması yaqin etdikdə, yaratdigi könüllü fədayi dəstləri ilä birlikdə Qoşaçaya qəlib Hüseynabad kəndində onların gəlməsini gözləyirlər.Onun yaradib başçiliq etdiyi fədayi dəstəsi 60 nəfərlik və bir topdan ibarət olmuşdur və bununla onlar ermənı və asurilərin gəldiklərı gözlənilən yolda gözləmişlər.
Ermənı və asurilər talan etdiklərı mal- dövlətlə birlikdə Azərbaycan fədayilärı Tərəfindən atəşə tutulurlar, Azərbaycan dəstələrinin saylarının az olduguna baxmiyaraq qalib gəlirlər və artıq onların qaçmasına da maneə yaradırlar, bu arada Azərbaycan fədayisi Qulam bəy Tükəmani şəhid olur. Bununla Urmu, Salmas, Xoy, Könə şəhər və Sulduzda şəhid olan və vəhşicəsinə öldürülän Azəerbaycan Türklərının intiqamını alirlar. Və düşmənın taladigları apardiqları Azərbaycan Türklərının mal dövlətlərin alıb vı öz şiblırinı qaytarirlar.Düşmän də intiqam almaq üçün özünü Sayın qalaya çatdırandan sonra ordaki günahsiz əhlini öldürərək ordan Tikan Təpyə doğru gedir vä ingilislərlə birlikdə Həmədana və oradan da Iraqa gedirlär.
17 Mart ermənı daşnaqlarının Azərbaycan Türklərınə qarşı başladıqları dəhşətli 165 günlük soyqırım, onlarin vəhşilik, qəddarlıq və cinayətkarlıqlarının ən zirvəsi idi. O qara günlärı yaşayan bu cinayətlərın canlı şahidi olan cənab Motəmet lorzanının yazdığına görä yalnız Urmu vilayətində birinci dünya savaşi illərində (1914-18) bu faciəli soyqırımında 200.000 nəfər Urmu əhalisi ermənı asorilərin soyqırımına məruz qalmısh və bunun ardından aclıq, qəhətlik və gələn xəstəliklər o cümlədən Tifus, Vəba və saırə xəstəliklər insanların həyatlarını daha da çətinləşdirmişdir.(Bax “Urmu dər muharibeye aləmsuz”, s. 230)Yalnız Urmu Şəhrinə və ulusuna dəyən zərər o zamanın puluna görə 100.000 tümən və təcavüzə məruz qalan gənc qadın və qızların sayı neçə mindən artıq olmuşdur (yenə həmin səhifədə), o vaxt elə köçüb qaçanların da sayı az olmamışdır; 15,000 nəfər Urmudan qaçan əhalidən sonralar 2,000 – nə yaxın ancaq öz doğma yerlərinə geri qayıtmışdır. Muharibə vaxti elə bəzi kəndlərdə artıq heç bir nəfər də qalmamışdır, bəzilərində bəlkə barmaq sayıda ola bilərdı, elə ki çoxlu kəndlər də beləliklə Urmu xəritəsindən (corafiyasindan) silimişdir. Kitabda qeyd olunduğuna görə elə Urmunun özünün də böyük hissəsi tamamilə dağılıb aradan getmişdir:
Elə bunlar tək Azərbaycan ulusuna dəyil, bəlkə də bütün insanlıq Ötəkində tayı az olan hadisələrdəndir.
.jpg)
Bu Azərbaycanın Ötəkində bir böyük soyqırım olaraq həmişəlik ötəklərdə yazılıb qalacaqdır və Azərbaycan Ulusu bu günlərı və onun amillərı olan ermənı, asurı və onları dəstəkləyən və senariyasını hazırlayan batı ölkələrı və Rus imperiyası öz Ötək yaddaşindan da silməyəcək. Azərbaycan topraqlarına köcüb gələnlər orda olan bütün imkanlrdan istifadä edərək yeri gələndə Azərbaycan Ulusuna qarşı əllərindən gələnı əsirgəmirlər; necä ki Urmuda yerləşən kurdləri ne yollarla ən qisa zamanda hesabsiz mal-dövlätä sahib olmaqları sual altına gəlir, halbuki orda Azərbaycan Türklərı ağır vəziyyətdə yaşayırlar. Onlar artıq Atalar demişkən “ayaqlarını öz yorqanlarından çox çıxarırlar”, yaxut “gəmidə oturub gəmiçi gözü Çıxartmaq istəyirlər”. Belə aci günlər Azərbaycan Ulusu o taylı bu taylı geçən 50-100 ilin içində yaşamişlar; Misal üçün Qarabağ özü böyük sənəddir. Topraqdan pay olmaz, Ancaq ki Azərbaycan Ulusu belə bir iddalara və törədilən gərginliklərə məruz qalıb. Güney Azərbaycanda, Özəlliklə Urmu, Salmas və Xoy şəhərlərində kürdlərin geçən əsrin əvvəllərindən Ismaıl ağa Simitqonun başçılığiyla yaratdıqları faciə və qətliamlrı və son illərdə baş verən hadisələr, bunun dəvaminda Kərkük olaylar bizə böyük bir ibrət dərsı olmalıdır.
.jpg)
.jpg)
3,00.000 nəfərdən, 2,00.000 nəfərı yalnız Urmudan olan Azərbaycan Türklərının ölümüylə nəticələnən Urmu soyqırımını və o vaxt ölənlərin xatirəsını bir daha yad edib adlı və adsız şəhidlərimizin qarşısında baş əyib qalanlara bu yolda daha Çox uğurlar arzusuyla. yazını Əhməd UrmuOğlu yazıb və Çevirən Nurəddin Düzəliş Ətək yazılar:Ötək = TarixsDoğal = TəbiətOyqarlıq = mədəniyyətdolayinda = ətrafinda
Birinci Dünya Savaşı Sırasında Güney Azerbaycan’da Asuri, Ermeni ve Kürt İsyani -YABANCİ GÜCLER
.jpg)
Güney Azerbaycan’ın yakın tarihi ciddi şekilde araştırıldığında AzerbaycanTürklerinin Ermeni ve Asuriler tarafından mezalime uğradıkları açık ve net bir şekilde ortaya çıkacaktır. Ancak Güney Azerbaycan’ın yakın tarihinde gerçekleşen bu olayların mahiyeti, failler ve sebep-sonuçları tam anlamı ile belirsizliğini korumaktadır. Bu belirsizlik günümüzde Güney Azerbaycan Türkleri ve Ermeniler arasında olan ilişkilerin de analizini ciddi şekilde zorlaştırmaktadır. Yazımızın amacı Güney Azerbaycan tarihinin en karanlık olayı olarak bilinen Ermeni ve Asuri ayaklanmasına ışık tutmaya çalışmaktır. Yazımız üç bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın ilk bölümünde Güney Azerbaycan’ın jeopolitiği ve büyük güçlerin çatışması, ikinci bölümde söz konusu ayaklanmanın tarihi temelini oluşturan Misyonerlik faaliyeti üçüncü bölümde ise ayaklamanın mahiyeti anlatılacaktır. Güney Azerbaycan’ın Jeopolitik Konumu ve Büyük Güçlerin Rekabeti Güney Azerbaycan Hazar denizi, Akdeniz ve Hint okyanusunun oluşturduğu üçgen arasında bir köprü ve orta doğunun kıtalarla münasebetini sağlayan stratejik konuma sahip coğrafyadan ibarettir. Ayrıca Bakü ve Musul petrollerine ulaşılabilecek bir yerde bulunması da bölgenin önemini arttırmaktadır.
1 .Bu yüzden Güney Azerbaycan I. Dünya Savaşından önce de büyük güçlerin çekişme alanı haline gelmiştir.
Güney Azerbaycan Rusya’nın Orta Doğudaki Yayılma Azerbaijan-Azerbaycan-Map-B1000-800Politikalarında kilit bölge konumunda olduğu için İngilizlerle yaptıkları 1907’i anlaşması ile Güney Azerbaycan’ı askeri nüfuz bölgesi ilan ederek, 1912’de işgal etmiştir. Ruslar 19. yüzyıldan itibaren Türkiye’nin doğusu ile daha yakından ilgilenmeye başlamıştı. Güney Azerbaycan’ın Osmanlı arazisi ile 450 KM ortak sınırı bulunmaktadır. Doğu Anadolu’dan İskenderun körfezine ve oradan Akdeniz’e inmek Rusya’nın temel politikası idi. Bunun için Güney Azerbaycan üzerinden Doğu Anadolu’daki etnik ve sosyal yapıdan yaralanarak Osmanlıya karşı Kürt, Ermeni ve Asurileri kışkırtmaya çalışıyordu. Lazeryev I. Dünya Savaşı’nda Rusların planı hakkında yazıyordu: “Kafkas Savaş Bakanlığı (KBO) savaşın ilk günlerinde Kürt, Ermeni ve Asurilerin (Nesturi) İsyanı için 25 bin silah, 12 Milyon mermi ve 25 bin ruble ayırmıştır. Azerbaycan’dan İsmail Ağa Simko ve Osmanlıdan Şeyh Abdulkadir, Abdulrezzak Bedirhan ve başka Kürt aşiretleri bu isyanda iştirak etmek için hazır olduklarını ilan etmişlerdir.
Ama bu plan başarılı olamayınca Ruslar Ermeni ve Asurileri örgütlemeye ve profesyonel ordu kurmaya başladı”.
2. İngiltere ve Fransa da Osmanlı’ya karşı Azerbaycan, Kafkasya ve Osmanlı topraklarında yaşayan Kürt, Ermeni ve Asurileri harekete geçirmeyi
planlıyordu. Bu yüzden Asuri ve Ermeni liderleri ile diyaloga girmek için Culfa yolu ile Urmu’ya gelip görüşmeler düzenlediler.
3 İngiltere Güney Azerbaycan üzerinden Kafkasya ve Bakü petrolünü ele geçirmek niyetinde idi. Osmanlı devleti de (ittihatçılar) Güney Azerbaycan ve Kafkasya üzerinden Türkistan’a ulaşabilmek ve burada hakimiyet kurabilmek için gizli, geniş ve kapsamlı çalışmalar yürütürdü. Türk savaş planlarında Güney Azerbaycan’a önemli yer verilmiştir.
Doğu Anadolu üzerinden herhangi bir planın hayata geçmesi için Güney Azerbaycan çok önem taşıyordu.
4 .1906’da Rusya Japonya ile Savaştan zayıf düşünce Osmanlılar bölgeyi ele geçirdi. Ama 1912’de 1. Balkan savaşı sırasında Azerbaycan’dan geri çekilmek zorunda kalınca Ruslar bölgeyi yeniden işgal etti.
5. Böylelikle Rus, İngiliz ve Osmanlı devletleri Güney Azerbaycan’ı ele geçirmek için büyük bir mücadeleye girmiş ve Güney Azerbaycan I. Dünya Savaşının büyük meydanlarından biri haline gelmiştir. Güney Azerbaycan’ın Batısında Misyonerlik Faaliyetleri Abbas Mirza Azerbaycan’da misyonerlerin faaliyetlerini yasaklamış ve misyonerleri yabancı güçlerin casusları olarak niteleniyordu. O’nun ölümünden sonra Bazel misyonerleri Şuşa’dan ve Amerikan misyoneri Perkinz, İstanbul’dan Tebriz’e gelerek 13 Ekim 1834’te ilk toplantılarını düzenlediler.
6. Misyonerler dini hizmetlerin yanı sıra politika ile de ilgileniyor batı devletlerinin çıkarlarına hizmet ediyorlardı. Batı devletleri ise misyonerler kanalı ile bölgedeki etnik gruplarla bağlantı kurup bu grupları kendi amaçları doğrultusunda kullanıyordu.
Batı Azerbaycan bölgedeki coğrafi konumu ve etnik çeşitliliğinden dolayı misyonerlik faaliyetlerinin merkezi haline geldi. Urmu’da bulunan Amerikan misyoneri Samuel Rey 1862’de İstanbul ve Petersburg’daki elçiliklerine şöyle yazıyordu: “Rus Devletinden, Azerbaycan’a hücum etmesi ve burada bulunan Nesturileri koruma altına almasını istemeliyiz böylelikle bölgede Hıristiyanlığın gelişmesinin önünü açmış oluruz”.
7 .Tebriz’deki İngiltere konsolosu Çarlz Stwart “Amerika Perzbitrleri, Angilikon Kilisesi, Rum Katolikleri ve Rus Ortodoks Kilisesi yalnızca Urmu’ da faaliyet gösterir Azerbaycan ve İran’ın daha çok Hıristiyan nüfusuna sahip diğer büyük şehirlerinde hiçbir dernek ve misyonerlikleri bulunmuyor” diyeyazıyordu
8. Amerikan misyonerleri Perkinz ve Grant 1835 yılında Urmu’nubölgedeki faaliyetleri için merkez olarak seçtiler ve çalışmaya başladılar. 6 ayiçinde Urmu ve civarında 50’den fazla okul açıldı.
Bu misyonerlerin Urmu’dakifaaliyetleri yılda 50 bin dolara mal oluyordu. Amerikan misyonerlerinin 80 yıllık çalışmaları sonucu Urmu’daki Nesturiler Rus Ortodoks kilisesine tabi oldular. Bu da Rusya’nın Azerbaycan’da nüfuzunun artmasına sebep oldu.Rus dışişleri bakanı A.A.Noratov 7 şubat 1914’te yazdığı bir mektupta, Nesturilerin Ortodoks dinine geçmelerinin çok önemli olduğunu ve bunun siyasi açıdan olumlu sonuçlar doğuracağını söylüyordu
9. 1898’de Azerbaycan’da yaşayan 25 bin Nesturi’den 20 bin kadarı Rus Ortodoks kilisesine katılmıştı.
Amerikalılar dışında İngilizler de Kürt Ermeni ve Nesturileri misyonerlik çalışmalarının hedefi olarak seçmişlerdi. Asur Misyonerlik Komitesi adı altında faaliyetlerini yürüten Angilikan kilisesi 1903 yılında bu komiteni Urmu’dan Van’a taşımayı uygun gördü.
10 Rusya’nın Urmu misyonerliği Rusların Osmanlı ve Güney Azerbaycan’da yürüttüğü politikaların merkezi konumuna gelmişti. Rusya’nın İstanbul büyük elçisi Giers “Bizim şimdiki görevimiz misyonerlik aracılığı ile Asurilerle irtibat sağlamaktır” diye yazıyordu.
Ayrıca Kürtlerle de iyi ilişkilerin devam etmesinin gerektiğini belirtiyordu.
11 Rus Ortodoks misyonerliği Batı Azerbaycan bölgesindeki Asuriler üzerinde söz sahibi olmuştu. Salmas piskopolosu Sergey: “Rusya,misyonerlik faaliyetleri ile paralel olarak siyasi misyonunu da geliştirmelidir” tezini savunuyordu
12. Bölgede misyonerlik faaliyetini yürüten diğer bir devlet de Fransa idi. 1840 yılında Papa tarafından gönderilen Fransız Lazaristler Nesturilerin arasında faaliyet göstererek onları Katolik yapmak için uğraşmış ve Katolik olmayı kabul eden Nesturiler” Keldani” adını almışlardır
13.Savaştan önce bunların sayısının 40 bin olduğu sanılır. Bu arada Fransa kendisini Güney Azerbaycan ve Osmanlı’daki Katoliklerin hamisi olarak görüyordu. 1914-1918 Güney Azerbaycan’ın Batısı Batı Azerbaycan’ın merkezi Urmu şehri, savaştan önce Azerbaycan’ın zengin ve gelişmiş şehirlerinden biriydi ve Tebriz’den sonra ikinci büyük şehir sayılırdı. Başkent Tahran’da sinema bulunmazken bu şehirde sinema ve tiyatro salonları mevcuttu. Bu şehrin Kürtler tarafından talanı sırasında Simko’nun yağmaladıkları arasında 50’den fazla piyano bulunuyordu
14. 40-45 bin nüfusu olan şehirde 3 bin Kürt ve yaklaşık 10 bin Nesturi ve Ermeni yaşıyordu. Ayrıca Urmu Gölü ile Osmanlı sınırları arasında Kürt aşiretlerinin yanı sıra 45 bin kadar Hıristiyan azınlık da (Ermeni, Asuri, Keldani) yaşıyordu. Asuri ve ermeniler Urmu’nun güneyinde 300 ve Salmas’ın kuzeyinde 60 köyde tarımcılık işleriyle uğraşarak geçimlerini sağlıyorlardı. Yabancı gezginlerin yazdığına göre bu köyler çok gelişmiş ve güzeldi ve Asuriler herhangi bir sorun olmadan Azerbaycan Türkleri ile huzur içinde yaşıyorlardı. I. Dünya Savaşı başlamadan önce Urmu Savaş Sahnesine dönüştü. Kürt aşiretleri Ekim 1914’de Urmu şehrine saldırmaya başladı. Ruslar Nesturilere 3 bin kişilik takviye gücü ve silah gönderdi. Bu birliklere karşı harekete geçen Osmanlı ordusu ve bir aşiret taburu Urmu ve Salmas arasındaki bölgeyi işgal etti. Osmanlı devletinin savaşa girmesi ile bölgedeki tansiyon iyice yükseldi. Kürtler cihat adı altında dağlardan inip, ayrım yapmadan önlerine gelen köyleri yağmalamaya başladılar.
Rus silahları ile donatılmış Ermeni ve Asuri birlikleri de Azerbaycanlıları katletmeye başladılar. Osmanlılar Sarıkamış’deki büyük askeri harekata başlayınca Ruslar Güney Azerbaycan’daki kuvvetlerini geri çekmek zorunda kaldı. Türk ordusu 4 ocak 1915’te Urmu’nu ve 14 Ocakta ise Salmas’ı ele geçirdi.r usların geri çekilmesi ile yaklaşık 20 bin Nesturi ve Ermeni de şehir ve köylerden kaçmaya başladı. Kış mevsimi olduğu için yaklaşık bin kişi yollarda öldü. Kaçmaya fırsat bulamayanlar ise Amerikan hastanesi ve Fransız misyonerlik merkezine sığındı. Bu arada Azerbaycanlılar birçok aileye kucak açıp evlerine aldı. Osmanlı ordusunun önünden hareket eden Begzada, Herki ve Zaza Kürt aşiretleri şehri işgal edip yağmaladılar. 2 gün sonra Osmanlı ordusu şehre gelince bu talana son verdi. Bu sırada Amerikan hastanesinde tifüs ve başka hastalıklar yayılmaya başladı. Filip Prays’a göre Hıristiyanlardan 5 bin Azerbaycanlılardan ise 15 bin kişi salgın hastalıklardan dolayı yaşamını yitirdi
15. Mart’ın birinde Ruslar harekete geçip Salmas ve Urmu’nu işgal etti.Ama Nisan başında Türk birlikleri Halil Paşa komutası altında Van Gölü’nün güney kıyısından yola çıktı ve 16 Nisan da şehri geri aldı. 1 Mayıs’ta ise Salmas’ın kuzeyinde mevzilenen Ruslara saldırı düzenlendi. Ama Osmanlı ordusunun yanında yer alan Kürtler savaş başlar başlamaz meydanı terk edip kaçtılar. Halil Paşa ordusunu geri çekmek zorunda kaldı dolayısıyla 20 Mayısta Ruslar yeniden Urmu’ya girdi
16. Ermeni ve Asuri birlikleri intikam amacı ile şehir ve köylere saldırıp katliama başladı. Osmanlı arazisinde yaşayan Asuriler(Cilo)
17 gelecekte geniş bir özerklik vadi üzerine Ruslara katılıp 10 mayısta Osmanlıya karşı savaş ilan ettiler. Bu tarihte Patrik Marşimun bir açıklama yaparak Türk yönetimine karşı 20 bin askeri gücü ile Rusların ve İngilizlerin yanında yer alacağını söyledi. Bununüzerine Osmanlı hükümeti isyanı bastırmak için Doğu Anadolu’ya bir askeri birlik gönderdi.
18 1915 Ağustos ayında Asuriler Osmanlı ordusu tarafından hezimete uğrayıp patrikleri Marşimun’la birlikte Güney Azerbaycan’a doğru kaçamak zorunda kaldı
.jpg)
19. Misyonerler bu kişilerin sayısını en az 35 bin olarak belirliyorlar.
Rus ve Ermeni güçlerince desteklenen bu grup zorbalığa başlayıp köy ve şehirleri özellikle Urmu pazarını yağmaladılar ve karşı çıkan herkesi öldürdüler. Bu zamana kadar Azerbaycanlılarla huzur içerisinde yaşamış olan yerli asuriler de katliama katıldı.
20 Bu olaylarda binlerce Azerbaycanlı katledildi. 1917 devriminde imparator Nicolay hakimiyetten düştü. Aralık’ın sonunda Ruslar Almanya ve Osmanlı ile Savaşın durdurulmasına dair Brest-Litofski anlaşmasını imzaladı ve Rus ordusuna Haziran 1917’de cepheden çekilme emir verildi. Rus Saldat ve Kazakları savaş meydanından geri çekilirken şehir ve köyleri yağmalamaya başladı. Urmu pazarını yağmaladıktan sonra ateşe verdiler. Ruslarla birlikte Osmanlı cephesinde savaşan Ermeni ve Asuri birlikleri de bu bölgeye geldi. Rusya’nın devrimci yönetimine tabi olmak istemeyen 800 Rus subayı Urmu’da kalıp Asuri birliklerini eğiterek Ermeni, Asuri ve Keldanilerden oluşan 20 bin kişilik bir Hıristiyan ordusu yarattı. İran’daki Rus desteğini kaybeden İngilizler de Asurilere destek vererek oluşan boşluğu doldurmaya çalışıyordu. Tiflis’ten çok sayıda İngiliz ve Fransız subayı Asuri birliklerini desteklemek için bölgeye gönderildi. Amerikan misyonerleri Nesturilerin savaşa devam etmelerini sağlamak için Rusların bölgeyi terk ederken sattıkları silahları satın alarak onlara verdi.
Marşimun, Aga Petros ve başka Ermeni ve Asuri liderleri Salmas’tan Urmu’ya gelerek Amerikan misyoneri doktor Şet, Rusların eski konsolosu Nikitin ve 72 kişilik Fransız heyeti ile birlikte çalışmalara başladılar. MUTWA adlı Hıristiyan bir kurul yönetimi ele geçirdi. Asuriler bölgede hakim olduktan sonra büyük bir katliam gerçekleştirerek 3 gün içinde 10 binlerce insanı özellikle çocuk ve kadınları öldürdüler. Şehir ve köylerden kaçanlar ise kışın soğuğunda ovalarda can verdi. İngilizlerin aracılığıyla şakak aşiretinin lideri Simko, Marşimun’la bir Kürt- Asuri ittifakı kurma girişiminde bulundu. Asuriler gelecekte bu bölgeyi ele geçirmek niyetindelerdi. Patrik Marşimun’u buluşmaya davet eden Simko da aynı düşünceyi taşıyordu ve Güney Azerbaycan’ın batısında bir Kürt devleti kurmak peşinde idi.
21 Salmas şehrinin yakınlarında Köhneşehir’de görüşme sırasında Marşimun Azerbaycan’ın Kürtlerle Asurilerin ortak ülkesi olduğunu ve birleşerek Tebriz’I ele geçirebileceklerini söyledi. Simko Asurilerle beraber hareket edeceklerine söz verdi fakat Marşimun’u kapıdan çıkarken sırtından vurarak öldürdü. Adamları da Marşimun’la gelen 140 kişiden çoğunu öldürüp Simko’nun kalesi sayılan Çehrik’e kaçtılar. Haberi alan Asuri ve Ermeniler Petros Ağa liderliğinde Köhneşehr’i kuşatıp ateşe verdiler, yaklaşık bin kişiyi öldürdüler. Urmu’da da intikam amacı ile kapı kapı dolaşıp buldukları herkesi katıl ettiler.
Simko’nun bu davranışı 10 binlerce Azerbaycanlını n ölümü ile sonuçlandı. Araştırmacıların çoğu İngilizlerin Marşimun’u Rusların çıkarlarına hizmet ettiği için öldürdükleri görüşünde birleşiyorlar. Çünkü bu olaylar sırasında İngiltere’nin ünlü casusu kolenel Lorens(Arabistan Lorensi) Simko güçlerinin başında duruyordu. Nahidi -Azer’e göre İngiltere hem Marşimun hem de Simko’ya Batı Azerbaycan’ın hakimiyetini vadetmişti. Burada tek engel Şeyh Muhammet Hiyabanî ve Azerbaycan Demokrat partisiydi.
22 1918 ocağın sonunda Rus ordusunun geri çekilmesi ile Tebriz’de Hiyabanî liderliğinde (Nikitin’e göre Noberi Liderliğinde) Demokrat Partisi denetimi ele geçirdi
23. Urmu’dakı olaylar Tebriz’in harekete geçmesine sebep oldu.Olaylarla ilgili Teceddüt gazetesinde şu ifadelere yer alıyordu: “Asurileri kışkırtan kimdir? 6100 kişinin ölümünden kim sorumludur? Bu olayların
sorumlusu Asurileri silahla donatan Amerika misyonerleridir. Gençlerimiz annelerimizin Ermeni ve Asurilerin esiri olmasına izin vermeyecektir, biz savaşa hazırız”.
24 Demokratlar bir yandan Asurilerle müzakereye otururken, diğer yandan stratejik öneme sahip ve işgal döneminde Rusların ağır silahlarının deposu olan Şerefhana Limanı’nı korumaya çalışıyordu Hiyabani’nin emriyle bir gurup mücahit limanı ele geçirme çabasında olan Asuriler’i Hoy şehrine kader geri çekilmeye zorladı. Hoy mücahitlerinin savaşa katılmasıyla Salmas şehri de Azerbaycan halk ordusunun eline geçti. Ama bir kaç gün sonra geri çekilmek zorunda kaldı. Nikitin: “Demokratların bu hareketi bizim Urmu’da mahsur kalıp etkisiz hale gelmememize neden oldu” diye yazıyordu.
25 Mayıs ayında Osmanlı ordusunun birlikleri sınırı geçerek Hoy’a geldi ve oradan da Salmas’a hücum etti. Birkaç günün içinde Asuriler geri püskürtüldü.
İngilizlerin emri ile Ermeni general Andrianik arkadan Osmanlılara saldırmak için Hoy’a doğru yola çıktı. Osmanlı ordusu gelinceye kadar Hoy halkı tarafından büyük bir direnişle karışılaşıp bu kenti alamadı. Osmanlı ordusu tarafından mağlup olan Ermeniler geri çekilerek İrevan’a döndü. Asuriler ise İngiliz ordusundan yardım talebinde bulundu. Sekiz Temmuz’da bir İngiliz subayı uçakla Urmu’ya gelip, yardım etmeye hazır olduklarını bildirdi. Asuri ve İngiliz birliklerinin iki hafta sonra Sayınkale’de bir araya gelmeleri kararlaştırıldı. Bu şehirde onlara silah ve sursat verilecekti. Asuriler Soğukbulak yönünden yollarını açmak zorundalardı. Fakat Savaş uzayıp şehirde yenildiklerine dair haberler yayılınca 60 bin Asuri kenti terk edip kaçtı.
26Arkaları nda ise Simko’nun adamları vardı. İki Ağustos’ta Türk ordusu Urmu’ya girdi ve büyük coşku ile karşılandı. Kaçmakta olan Asuri ve Ermeniler 19 gün sonra İngiliz birliklerine ulaştı. İngilizler mültecileri Hemadan’a oradan da Bağdat’a gönderdi. Böylelikle Azerbaycan uzun bir işgal ve zulüm döneminden sonra Asuri kabusundan kurtuldu, Yabancı devletlerin ve misyonerlerin sebep olduğu olaylarda 130 bin Azerbaycanlı ve 55 bin Asuri ( Azerbaycan ve Osmanlı topraklarında) savaş, açlık, soğuk ve hastalıklardan dolayı yaşamını yitirdi. Savaş bittikten sonra Osmanlılar Azerbaycan’ı terk ettiler ama Osmanlı ordusu ile gelen yüzlerce Kürt ağır silahları ile Çehrik’e gelip Simko’ya katıldı.4 yıl boyunca ağır kayıplar veren Azerbaycanlılar şehir ve köylerine dönmeye başladığında Simko’nun yağmacı güçleri ile karşılaştılar. Binlerce insane öldürülerek, Urmu, Salmas ve çevresi Simko’nun eline geçti. Simko isyanında Urmu şehri iki yıl boyunca onun zulmüne maruz kaldı. Bu yıllarda Kürtler büyük cinayetlere sebep oldular
27. Sonuç Asuri isyanı sonucu Azerbaycan’ın bu bölgesi otanmaz yaralar aldı. Kacar hakimiyetinin zaafa uğramasıyla yaranan otorite boşluğu bir yandan, diğer yandan Rus işgali döneminde Azerbaycan mücahitlerinin etkisiz hale getirilmesiyle Azerbaycanlılar savunmasız kalmışlardı. Bu ise Azerbaycan Türklerinin güç kaybetmesine neden olmuştu. Ticaret ve tarımla uğraşan ve yerleşim düzeni içinde yaşayan Azerbaycanlıları n bu isyan sonucu üretim ve mali güçleri tükenmiştir. Kürtler ise aşiret yapısını ve geleneksel harbi güçlerini korudukları için savaş sonunda bölgede kazanan taraf oldu. Yüzlerce terk edilmiş Türk ve Asuri köylerini ele geçirip geniş şekilde bölgede yayılmaya başladılar.
Sulduz (Naghadeh-Nəğədə) 1980 iran tarixi 1358 Fərvərdin Kürdlərin Türk soyqırımı
.jpg) |
| Sulduz (nəqədə) kürtlerin vəhşicə Sulduza hücumları |
.jpg)
Onların məqsədi Azərbaycan torpaqlarının içinə daha çox nüfuz etmək, habelə xülyəvi böyük Kürdüstan dövlətini qurmaq idi. Azərbaycanlı Türklərinin silahsız olaraq saldırıya məruz qalması bir çoxlu itkiyə səbəb olmuşdur. Kürd terroristlərinin cinayətkarlığı inanılmaz faciələrə səbəb olmuşdur. Kürdlər uşaq, qadın, qoca demədən hamını öldürmüşlər və cəsədlərini doğramışlar. Təxminən 10 gün davam edən saldırılara, gələcəkdə Urmu şəhərinin imam cüməsi olacaq Molla Həsəni vasitəsilə, hərbi qurumların Sulduza daxil olması son qoymuşdur. Əlavə olaraq qeyd edəkki, Sulduz şəhəri ilə birlikdə ətraf kəndlərdə Kürd terrorismindən ağır xəsarət almışdır və çoxlu insan tələfatı olmuşdur. fars işğalçı hakimiyəti Sulduz qətliyamına bilərəkdən mudaxilə etməmiş və hətta hərbi bazalarını Kürd siyasi partiyalarına təslim edilməsi üçün pərdəarxası razılıqları olmuşdur.
.jpg)
KAYNAKLAR 1.Akgül, Suat (1995) Rusya’nın Doğu Anadolu politikası (1918'e kader), (yayınlanmamış Doktora tezi), Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara s. 22 . 2. Bak. Berzui, Mucteba. (2000) Ozayi Siyasi Kordestan az Sale 1225 ta 1325. Tahran. 3. Kesrevi, Ahmet. (2000) Tarihe Hicdeh Saleye Azerbaycan, Tahran: Sedaye Muaser (1379),s. 619. 4. Akgül, s. 18. 5. Liderholm, Jons (1999). "1915 Doğu Anadolu ve Azerbaycan'da 1. Dünya savaşı sırasındaAsuriler ve Suryaniler (1914-1918). Araştırma. İsveç http://www.geocitie s.com 6 Mensuri, Firuz. (2000). Mutaleati der bareye tarih,zeban ve ferhenge Azerbaycan. Tahran: 7. Aynı eser, s. 476. 8. Aynı eser, s. 512. 9. Akgül, s. 102. 10. Yonca, Anzerlioğlü, (2000) Nesturiler. Ankara: Tamğa yayıncılık, s. 56. 11. Akgül, s. 101. 12. Aynı yerde. 13. Anzerlioğlü, s. 68. 14. Ahmedi, Nesr (1998). Cudayihahi der kordestane İran, İrak ve Torkiye, Nanter, Franse: Kanune cevanane İrani, s. 21 15. Kesrevi, s. 539. 16. Liderholm Muesseseye mutaleate tarihe muaser İran. Bonyade Mustezefan ve Canbazan, s. 488. 17. Güney Azerbaycan’da Türkiye’den gelen Asurilere Cilo denilir. Cilo Asurilerin bir kabilesinin adıdır .Batı kaynakları 1914te Asurilerin sayısını 150 bin olarak belirtiyor. 18. Akgül, s. 138. 19. Kesrevi, s. 546. 20. Liderholm, J. 21. Aynı eser 22. Nahidi-Azer, Abdul-Hüseyin, (2000) Conbeşe Azadistan, Şeyh Muhemmet Hiyabani, Tebriz: Naşre kalem, (1379): s. 167. 23. Nikitin, Musyub (1947) Hateret ve sefername.çev. Alimuhammet Ferveşi, Tahran: Kanune Marefet, (1326): s. 240. 24. Nahidi-Azer, s. 167. 25. Nikitin, s. 241. 26. Dnstroril, Genral major (1979) İmperiyalizme İngilis der İran ve Kafkaz (1917-1918), çev, Hoseyn Ansari. Tahran: Menuçehri, (2537): s. 259. 27. Nikitin, s. 255. Dr: TALAS AVŞAR