پرچم فارس‌ها و نشان شیر خورشید میراث تورک ها

مطلبی که در این مقاله  می‌‌خوانید مختص تاریخچه ی نشان شیر و خورشید یک نشان دولت گری تورکان است که نباید آنرا با بزقورد نشان ملی‌ تورکان و متلجی تورک اشتباه گرفت ولی‌ با سند و شواهد تاریخی معتبر و فراوان باید گفت نشان شیر خورشید یک نشان تورک است و همیشه سمبل دولتمداری تورکان بوده است.

بی گمان ملت تورک که در طول تاریخ دیرین امپراتوری‌ها ، خانات و پادشاهی‌های بزرگی را خلق کرده است "هویت حکمداری" در بخش بسیار بزرگی از قاره ی اوراسیا را در طول هزاران سال گذشته تایین کرده است. در بخش اعظمی از تاریخ بشر در این قاره غالب طبقه ی حاکم از خاندانهای تورک متشکل می شد که چهره ی سیاسی جهان را مرتبا دگرگون می نمودند اما تورکان بدلیل در دست داشتن قدرت ، ماهیت باورهای دینی آنان و نیز ایجاد رابطه بین اقوام مختلف در اقصی نقاط اوراسیا در رویاروی و اختلاط تمدن‌های گوناگون نیز بسیار موثر بودند. در مورد مطالعه ی طالع بینی تورکی نیز راهگشا خواهد بود.

یکی از علومی که همواره از سوی دستگاه فرمانروایی تورکان مورد حمایت قرار گرفته است علم نجوم بود که در نتیجه ی آن نامگزاری صور فلکی و برج‌های دوازده گانه صورت گرفته است. البته نامگزاری صور فلکی علمی بسیار دیرین تر بوده است و ریشه ی دقیق آن بدرستی مشخص نمی باشد ولی بر اساس مندرجات بطلمیوس از ستاره شناسی باستان که از منابع سومری ، مصری و یونانی و در کل جهان باستان تهیه کرده است می توان بستر این علم را از هند و چین تا شمال و جنوب و شرق آسیا ، آفریقا و اروپا متصور شد که در طول هزاران سال توسط اقوام گوناگون ایجاد شده و در هم تنیده است و در نهایت علم نجوم بطلمیوس را ایجاد کرده که تا قرن ۱۶ میلادی و فراتر از آن حتی تا عصر حاضر به نوعی مورد استفاده بوده است.

اما ویژگی که از نظر مورخین منحصر به تورکان است نامگزاری برج‌های دوازده گانه با اسامی حیوانات است که در قرن حاضر نیز بسیار کاربرد دارد و بسیاری از افراد معتقد به "فال نجومی" از آنها هستند از سوی دیگر این نوع از نامگزاری در گاهشماری تورکی به صورت نام ۱۲ سال آمده است که پیشتر تصور می شد مربوط به تقویم چینی است.

 اما در سده ی معاصر با تحقیقات تاریخی بیشتر عموم دانشمندان جهان به این نتیجه رسیدند که این تقویم توسط تورکان ایجاد شده است. این مطلب البته در هزار سال پیش توسط محمود کاشغری نیز در کتاب معروف خود به نام دیوان لغات تورک قید شده است. اگرچه نام بعضی از حیوانات در گذر از یک فرهنگ به فرهنگ دیگر تغییر یافته است لیکن اصل تقویم و نامگزاری تا دوره ی معاصر تداوم یافته است.

در دهه‌های اخیر این تقویم به صورت زیر در ایران نیز مورد استفاده بوده است :

سیچقان ئیلی (سال موش)

اود ئیلی (سال گاو)

بارس ئیلی (سال پلنگ)

توشقان ئیلی (خرگوش)

لوی ئیلی (سال نهنگ)

ئیلان ئیلی (سال مار)

یوند ئیلی (سال اسب)

قوی ئیلی (سال گوسفند)

بیچین ئیلی (سال میمون)

تخاقوی ئیلی (سال مرغ یا خروس)

ایت ئیلی (سال سگ)

تنغوز ئیلی (سال خوک)

به سمبل‌های بکار رفته برای هر برجی که به صورت یک تامغا می باشد دقت کنید

این اشکال تورکی نام سالها تا همین یک دهه ی پیش نیز کمابیش در جغرافیایی که امروز ایران نامیده میشود (آزربایجان - تورکمنستان - عراق عجم -...) استفاده می شد شاید در حل جدول روزنامه‌ها با عباراتی مانند "تونقوز ییلی" هم اکنون نیز مواجه شوید.

 از دوره ی باستان تورکان از "تامغا"(دامغا‌مهر)‌ها برای مشخص کردن طایفه‌ها ، عشیرت‌ها و چیزهای خاص دیگر استفاده ی بسیار می کردند که به نظر مورخین استفاده ی فراوان از این تامغاها بنیان افبای اورخون تورکی را نهاده است همانگونه که می دانیم در دوره ی معاصر نیز نشانهای بکار برده شده در مورد برج‌های دوازده گانه انعکاسی از این تامغاهای تورک است. همچنین این تامغاها در مورد مشخص کردن شاخه‌های ۲۴ گانه ی اوغوزها و نیز سایر گروههای تورک هم کاربرد بسیار فراوان داشت.

هاونی با نشان شیر سلاجقه

یکی از نشانهایی که برای سلسله‌های پادشاهی تورک مورد استفاده قرار می گرفت نشان شیر و خورشید است و دلیل استفاده ی همزمان این دو نشان برای پادشاهی‌ها و امپراتوری‌های تورک باورهای سنتی در مورد قرار داشتن خورشید در برج اسد(شیر) بود. زیرا از نظر منجمین باستان هفت جسم آسمانی (خورشید ، ماه و پنج سیاره ی منظومه ی شمسی که با چشم غیر مسلح قابل رویت بودند) در دوازده برج جای می گرفتند. و لانه ی خورشید نیز برج آسلان(شیر‌اسد) بوده است. (تقدس عدد هفت در جهان باستان ، طالع بینی‌های مربوطه ، هفت طبقه بودن زمین و آسمان و اینکه زمین در مرکز همه ی این اجرام آسمانی هست از این باور ۷ ستاره نشات می گیرد)

اگرچه این نشان شیر و خورشید بعد از اسلام توسط امپراتوری‌های تورک در کل جهان از دولت‌های تورکی در هند و چین و خاورمیانه و سایر نقاط اوراسیا گسترش یافت لیکن با بررسی نشانهای فراوان شیر و خورشید در ادوار متفاوت متوجه می شویم که تغییراتی در این نشان نیز صورت گرفته است که مهمترین تغییر در آن در مورد جنسیت شیر در نشانهای موجود است.

شیری که از دوره ی باستان تا امپراتوری صفوی در نشانهای تورکی از سلجوقیان و گورکانیان هند گرفته تا ایلخانیان ، امیر تیمور تیمور و سایرین وجود دارد شیری از جنسیت ماده است که در اینجا لازم می دانم تا ذکر کنم که جنسیت در شیرها امری بسیار مهم است. 

همانطور که می دانیم شیرهای ماده شکارچی هستندو در واقع همه ی داستانهایی که در مورد شجاعت و قدرت شیر می دانیم مربوط به شیرهای ماده است در گله ی شیرها غالبا این شیرهای ماده هستند که وظیفه ی شکار را بر عهده دارند و شیرهای نر بیشتر ساعات روز را در خواب سپری می کنند مهمترین وجه ی غالب شیرهای نر در تولید مثل است. 

شیرهای ماده می توانند آنها را طرد کنند همچنین شیرهای ماده در انتخاب جفت آزادند. این ویژگی شیرهای ماده و نقش زن ماهیت باورهای تنگریستی در مورد جنسیت زن در جامعه در میان تورکان باستان موجب شده بود زنانی مانند تومریس از میان "په چه نه ک ها"Pəçənəklər در قرن ۶ قبل از میلاد و تورکان خاتونTürkan ختون مادر آلپرسلان  Alparslan در نقشهای فرمانروایی و سردار قشون‌ها حضور یابند به طوری که مورخین هزار سال قبل مستند نموده اند که قشون اسلام وقتی به آسیای میانه می رسد با حکام محلی زن در آن روبرو می شود.

اما در دوره ی امپراتوری صفوی نقش مذهب تشیع و بالاخص علی امام اول شیعیان بسیار پررنگتر می شود. از این دوره است که یال و کوپال نره گی بر سمبلهای شیر موجود در نشان شیر و خورشید افزوده می شود. زیرا این سمبل تنگریستی که باور باستانی تورکان بود در هماهنگی با باورهای اسلام شیعی به علی امام اول شیعیان ربط داده می شود. 

اسد ، مرتضی ، حیدر ، غضنفر و اسامی دیگری که برای علی امام اول شیعیان(اسد الله‌شیر خدا) بکار برده می شود همگی به معنای شیر(آسلان‌آرسلان) می باشند زیرا در زبان عربی برای لغت شیر ۲۱ کلمه موجود می باشد. از این رو جنسیت این سمبل از ماده به نر تغییر می یابد که در نشانهای شیر و خورشید صفوی به صراحت این تغییر قابل مشاهده می باشد. امروزه نیز در فرهنگ رایج در تشیع وجود اشعار و عبارات بسیار در مورد اینکه علی شیر خداست ، میراثی از این ذهنیتی است که صفویان ایجاد نمودند.

همچنین در این دوره در بسیاری موارد نشان شمشیر نیز به آن افزوده می شود این نشان شمشیر در سمبل باستانی شیر و خورشید تورکان وجود خارجی نداشته است و در دوره ی صفوی برای عطف به "ذوالفقار" شمشیر افسانه‌ای علی بکار برده شده است. همچنین در نشان باستانی شیر و خورشید تورکان ، شیر ماده در حال دویدن دیده می شود که در دوره ی صفوی این شیر از حرکت باز می ایستد بویژه آنکه وجود شمشیر در دستان این شیر بعدها او را در حالت ایستاده نمایان می کند.

جالب آنست که بعد از صفویان و در دوره ی نادرشاه افشار که رگه هایی از بازگشت به تمدن اصیل تورکان دیده می شود در مهرها ، بیرق‌ها و پرچم‌های افشاریان به نظر می رسد دوباره این شیر به شیر ماده تبدیل می شود و می دانیم که نادرشاه برای زبان فارسی محدودیت هایی ایجاد کرده بود و برای اتحاد و نزدیکی با تورکان عثمانی حتی تغییراتی در مذهب تشیع ایجاد کرد که در جهت گسترش تشیع جعفری امروزین بود که تفاوت چندانی با مذهب تسنن ندارد(به تسنن بسیار نزدیک تر شده است). 

اما دوره ی افشاریان کوتاه بود و در پی تاسیس امپراتوری قاجار بر میراث صفویه دوباره شاهد ذکر نام علی بر سکه‌های ضرب شده و سمبل شیر و خورشید هستیم. در دوره ی قاجار برای مدتی شیر موجود در نشان شیر و خورشید از حالت ایستاده به خوابیده تغییر کرد.

در این دوره "پرچم ملی ممالک محروسه ی قاجار" نیز ایجاد شد و نقش شیر و خورشید به صورت نشان ملی در پرچم بکار گرفته شد.

 نشانی که در آن جنسیت نر شیر تثبیت شد. از آن تاریخ به بعد نیز این نشان شیر نر در پرچم تداوم یافت و در دوره ی پهلوی نیز مورد استفاده قرار گرفت. نشان شیر و خورشید همچنین همراه هلال احمر و صلیب سرخ به عنوان نشان پذیرفته شده در جهان مورد استفاده قرار گرفت تا اینکه با سقوط رژیم پهلوی ، جمهوری اسلامی استفاده از این نشان را از پرچم و سازمان شیر و خورشید سرخ خود بدلیل آنکه نشان شاهنشاهی می باشد حذف نمودند. 

از آنروز تا کنون شیر و خورشید سرخ ملغی شده ، نشان هلال احمر سرخ که برگرفته از نشان عثمانی‌تورکیه بود درممالک محروسه(ایران امروزی) نیز پذیرفته شد.نشان سازمان شیر و خورشید سرخ که مختص مسلمانان شیعه بود در مقابل مسلمانان سنی از هلال احمر استفاده می کردند.

البته همانطور که می دانیم استفاده از نشانهای گوناگون حیوانات در میان ملل مختلف رایج است بویژه آنکه استفاده از نمادهایی مانند شیر و عقاب در پادشاهی‌ها رایج است به عنوان مثال بریتانیای کبیر نیز از نشان شیر نر استفاده می کند اما این نشانها به نشان شیر و خورشید ارتباطی ندارند و در سیر تاریخی خود بوجود آمده اند. در روسیه نیز نشان ملی آنان خرس است و در چین و ولز اژدها!

در تورکان هم  بزقورد سمبل ملی‌ تورکان و متولوژی تورک‌ها بوده و شیر خورشید ,ماه ستاره,عقاب ۲ سر و بهمراه سر بزقورد نشان دولت مداری تورکان بوده است.

در پایان یادآور می شود که در زبان تورکی لغت تورکی بیرق برای علم‌های چهارگوش و لغت تورکی پرچم برای علم‌های سه گوش استفاده می شد و هر دو کلمه به زبان فارسی راه یافته است.یعنی‌ هم پرچم هم  بایراق کلمات تورکی است .

 

نشان سازمان شیر و خورشید سرخ که مختص مسلمانان شیعه بود در مقابل مسلمانان سنی از هلال احمر

اسکناس ازبکی با نشان سلجوقی

سکه‌های سلجوقی

سکه‌های سلجوقی

پرچم واقعی امپراطوری تورک  قاجار

بایراق صفوی ها

بایراق صفوی ها

بایراق افشاریان

مهر نادرشاه افشار

    آرم روزنامه اخبار دارالخلافه امپراطوری تورک قاجار ؛ ۵ فوریه ۱۸۵۱

پرچم عباس میرزا در جنگ آزربایجان و روسیه

 

    نشان امپراطوری تورک قاجار بر روی کاخ گلستان

 

 بایراق فتحعلی شاه قاجار به طراحی عباس میرزا بایراق فتحعلی شاه قاجار بر سر کاروانی   ۱۸۵۵ میلادی-نقاشی  الکسیس سولتیکوف 

نشانی بر پشت سکه متعلق به سال ۱۸۳۰ میلادی است و از جنس نقره, ۱ قرانی متعلق به دوران پادشاهی فتح علی شاه قاجار  دارای سپری با نگاره شیر و خورشید (وسط سکه) است. نگهدارهای این نشان کامل اژدها و شیر هستند. تاج پادشاهی  امپراطوری تورک قاجار بالای سپر قرار دارد و شعار آن «اسداله غالب» است که به لقب علی بن ابی طالب اشاره دارد

محمدرضا بیگ، فرستاده شاه صفوی، از ورسای دیدن می‌کند؛ اوت ۱۷۱۵

اسکناسی مربوط به ایران پهلوی با شیر و خورشید تورکی

 

 نقاشی که بسال ۱۶–۱۸۱۵   قصر عباس میرزا ولی عهد فتحعلی شاه در تبریز را تزیین می‌نموده‌  این تصویر صحنه پیروزی تورکان آزربایجان  بر روس‌ها در نبرد سلطان‌آباد در ۱۳ فوریه ۱۸۱۳ و در خلال جنگ‌های آزربایجان  و روس ترسیم می‌کند.تورکان آزربایجان که   لشکر امپراطوری قاجار را تشکیل میدادند در این نبرد پرچمی با نشان شیر و خورشید حمل می‌نمایند